1. STRUKTURA I FUNKCA MÓZGU

Podstawową jednostką układu nerwowego jest żywa komórka nerwowa zwana neuronem. Neuron składa się z dendrytów, ciała komórkowego i aksonu (neurytu).Dendryty doprowadzają do ciała komórki informacje, które do innej komórki, mięśnia czy też gruczołu przekazuje akson. Miejscem przekazywania informacji jest synapsa nerwowa (przestrzeń międzykomórkowa) łącząca komórki i przekazująca informacje drogą chemiczną. Rozwój układu nerwowego wiąże się z mnożeniem komórek nerwowych, ich migracją, różnicowaniem i mielinizacją włókien nerwowych. Uszkodzenia na każdym z tych poziomów mogą prowadzić do poważnych następstw. [1]

Prawidłowo przebiegający proces tworzenia układu nerwowego prowadzi w konsekwencji do wytworzenia się sprawnie funkcjonującego układu, na który składa się jego centrum (mózg i rdzeń kręgowy) oraz część obwodowa. Mózgowie wypełnia jamę czaszki i jest otoczone trzema oponami mózgowymi (twardą, przylegającą do kości, następnie - pajęczą, w swojej strukturze podobną do pajęczyny i wreszcie - miękką, wprost leżącą na powierzchni mózgowia), oddzielającymi je od wewnętrznych ścian kości czaszki. Składa się ono z pięciu zasadniczych części różnicowanych według kryterium rozwojowego: rdzeniomózgowia (rdzeń przedłużony), tyłomózgowia (most i móżdżek), śródmózgowia, międzymózgowia (podwzgórze oraz wzgórzomózgowie z jego największą częścią - wzgórzem), kresomózgowie (dwie półkule – kresomózgowie parzyste, kresomózgowie środkowe). W podziale czynnościowym wyróżniamy natomiast: mózg (kresomózgowie) i pień mózgu (międzymózgowie, śródmózgowie, tyłomózgowie).[2] Mózg zawiaduje pracą całego naszego organizmu: tutaj zlokalizowane są ośrodki głodu, termoregulacji, sytości, popędu seksualnego; tutaj znajdują się ośrodki: wzroku, rozumienia, słuchu, kojarzenia, pamięci, tutaj kontrolowana jest praca mięśni i organów wewnętrznych. Wreszcie tutaj znajdują się ośrodki mowy.

2. ASYMETRIA PÓŁKUL MÓZGOWYCH

Normalnie zbudowany mózg człowieka składa się z dwóch półkul połączonych spoidłem wielkim. Na powierzchni półkul znajduje się kora mózgowa (istota szara), a pod nią pień mózgu (istota biała), która przesyła informacje do istoty szarej, gdzie są one opracowywane. W korze mózgowej obu półkul wyróżnia się cztery płaty, oddzielone bruzdami:

- czołowy (okolica przedczołowa odpowiada za planowanie, akceptacje norm społecznych i etycznych, ekspresje mowy; pozostała – kieruje dowolnymi czynnościami motorycznymi),

- ciemieniowy (odbiera wrażenia pochodzące z naszego ciała, przy czym w płacie ciemieniowym półkuli prawej znajdują się struktury odpowiedzialne za orientację w przestrzeni),

- skroniowy (związany z analizą bodźców słuchowych i rozumieniem mowy),

- potyliczny (odpowiedzialny za analizę bodźców wzrokowych).[3]

Badania J. Sergent wykazały, że każda półkula stanowi w dużym stopniu samodzielny system, każda z nich ma także swój zakres specjalizacji. Dla niektórych funkcji (np. mowy) dominującą rolę odgrywa półkula lewa, dla innych (np. funkcje wzrokowo-przestrzenne, emocje) – półkula prawa. Inne teorie mówią, że specjalizacja ta dotyczy przede wszystkim sposobu analizy bodźców dostarczanych do mózgu. Lewa półkula rozpatruje bodźce w sposób analityczny, prawa zaś – holistyczny. Obecnie autorzy różnych publikacji skłaniają się ku poglądowi, że różnic półkulowych nie da się sprowadzić do jednego wymiaru ze względu na bogactwo przejawów asymetrii półkulowej. Mózg traktuje się jako dynamiczny system, w którym każda z półkul pełni istotną rolę. W trakcie realizacji zadań pobudzane są te struktury lewej i prawej półkuli, które są w danym momencie potrzebne, a przewaga pobudzenia jednej bądź drugiej półkuli może być różna i postrzegana jest jako pewna wypadkowa odzwierciedlona w konkretnym zachowaniu człowieka.

Półkule mózgowe różnią się pod względem funkcjonalnym i anatomicznym. Mózg ludzki jest asymetryczny. Część czołowa prawej części jest szersza i wysunięta ku przodowi. Część tylnia lewej półkuli jest bardziej rozbudowana ku tyłowi. Pod względem długości i kształtu różni się także usytuowana w płacie skroniowym bruzda Sylwiusza ( w półkuli lewej jest dłuższa bardziej prosta).W tym samum rejonie mózgu obserwuje się różnice w wielkości planum temporale, które u większości ludzi jest większe w lewej półkuli. Obserwuje się również różnice w wielkości i budowie cytoarchitektonicznej struktur związanych z mową w rejonie kory czołowej półkuli lewej. Prace dotyczące np. kory ciemieniowej, również wskazują asymetrię, tym razem po stronie prawej.[4]

3. WPŁYW PŁCI I RĘCZNOŚCI NA FUNKCJONOWANIE MÓZGU

Na podstawie badań ustalono, że zarówno u osób prawo jak i leworęcznych mowa jest znacznie częściej reprezentowana w półkuli lewej, choć dominacja tej półkuli nie zaznacza się tak silnie jak u osób praworęcznych. Częstość lokalizacji mowy u praworęcznych wynosi ok. 96%, w porównaniu do 60% u leworęcznych. Ponadto u osób leworęcznych częściej występuje obupólkulowa reprezentacja mowy, a różnice anatomiczne w budowie planum temporale i długości bruzdy Sylwiusza są mniej zaznaczone. Wskazano także, że tylna część spoidła wielkiego – istmus, ma większe rozmiary u leworęcznych. Część ta łączy płaty skroniowe i ciemieniowe obu półkul, a więc te regiony, które biorą udział w funkcjach mowy i wzrokowo – przestrzennych (dla których stwierdza się największą lateralizację), co pozwala przypuszczać, że istmus u leworęcznych stanowi podstawę lepszego połączenia międzypółkulowego.

Czynnikiem mającym wpływ na organizację funkcjonalną mózgu jest też płeć. Uważa się, że w zakresie różnych funkcji lingwistycznych kobiety wykazują większą sprawność, zaś mężczyźni w zakresie funkcji wzrokowo – przestrzennych. Wiele badań klinicznych przemawia także za wnioskiem, że u kobiet częściej mowa zlokalizowana jest w obu półkulach.

Można więc wywnioskować, że praworęczność i płeć męska sprzyjają asymetrii półkul mózgowych. A. Grabowska[5] twierdzi także, że większa asymetria może prowadzić do większej efektywności działania mózgu.

Jak wynika z przytoczonych badań bardzo wiele czynników ma wpływ na kształtowanie się mowy. Jeśli dodatkowo struktury mózgu zostaną uszkodzone – to w zależności od miejsca i rozległości tego uszkodzenia mowa może rozwijać się zdecydowanie wolniej lub nie pojawić się wcale.