Wady wymowy określane są terminem dyslalia. Zaburzenie to dotyczy zakłóceń w rozwoju języka w aspekcie artykulacyjnym. Są dwa rodzaje wadliwej artykulacji:
- opuszczanie dźwięku (np. yba zamiast ryba),
- zastępowanie dźwięku innym, prawidłowo realizowanym (np. lyba, zamiast ryba) lub dźwiękiem zdeformowanym (np. międzyzębowa realizacja głosek detalizowanych).
W przypadku nieprawidłowej realizacji jednego dźwięku mówimy o dyslalii jednorakiej, a gdy wymowa jest mocno zniekształcona z powodu wadliwej realizacji lub substytuowania wielu głosek – jest to dyslalia wieloraka.
H. Rodak wśród przyczyn dyslalii wyróżnia:
- zaburzenia słuchu fonemowego,
- niezwracanie uwagi na poprawność wymowy,
- anatomiczne uszkodzenia obwodowych organów mowy (np. nieprawidłowe uzębienie, wady zgryzu)
- słaba sprawność narządów mowy oraz choroby organiczne systemu nerwowego i porażenia okolicy rdzenia przedłużonego.
Prof. J. Cieszyńska proponuje stosować termin wady wymowy jedynie wówczas gdy dziecko substytuuje głoski, z wypowiedzeniem których ma problem, innymi – spoza systemu języka polskiego. W tym ujęciu wady wymowy to deformacje głosek. Prof. Cieszyńska podkreśla, że wadę wymowy można stwierdzić jedynie u dzieci bez uszkodzeń organicznych. Dzieci np. z porażeniem narządów artykulacyjnych, rozszczepem podniebienia, nieprawidłowym zgryzem szukają takich sposobów realizacji jakie są możliwe przy różnorodnych uszkodzeniach konstytucjonalnych. W tym wypadku rola terapeuty jest pomoc w uzyskaniu jak największej wyrazistości mowy i motywowanie dziecka do podejmowania trudu szukania indywidualnych realizacji.
Do podstawowych wad wymowy zaliczamy:
1. Sygmatyzm – nieprawidłowa realizacja głosek detalizowanych jednego, dwóch lub trzech szeregów (szereg ciszący: ś, ź, ć, dź, syczący: s, z, c, dz, szumiacy: sz, ż, cz, dż), gdzie mamy do czynienia z następującymi, wadliwymi formami realizacji:
a) sygmatyzm właściwy (zmiana miejsca artykulacji co powoduje deformację ich brzmienia), najczęściej:
- seplenienie miedzyzębowe: język znajduje się w linii środkowej lub z boku jamy ustnej, wysuwa się miedzy zęby. Jest on spłaszczony (brak rowka), co powoduje, że powietrze rozprasza się po całej jego powierzchni. Brak zbliżenia dolnych i górnych zębów (dentalizacji);
- seplenienie przyzębowe: płaskie ułożenie przodu języka, który zbyt mocno przylega do wewnętrznej strony siekaczy. Nie tworzy się na nim rowek i dlatego powietrze przechodzi szerokim strumieniem;
- seplenienie wargowo – zębowe: język nie bierze udziału w artykulacji. Szczelina tworzy się między dolną wargą a górnymi siekaczami lub między górną wargą a dolnymi siekaczami;
- seplenienie boczne: szczelina nie tworzy się w linii środkowej języka, lecz z boku - przy kłach, zębach przedtrzonowych lub trzonowych;
- seplenienie wargowe: szczelina powstaje między wargami, a język pozostaje bierny;
b) parasygmatyzm – zastępowanie jednych głosek dentalizowanych innymi, realizowanymi prawidłowa (substytucje). Dopuszczalne w okresie kształtowania i rozwoju mowy, jednak gdy utrzymuje się dłużej, należy uznać to za wadę;
c) mogisygmatyzm - głoski dentalizowane są mogą być opuszczane.
2. Rotacyzm – nieprawidłowa wymowa głoski r, gdzie spotykamy realizacje języczkowe, międzyzębowe, wargowe, policzkowe, gardłowe, boczne, nosowe, krtaniowe i świszczące.
3. Mowa bezdźwięczna - zastępowanie głosek dźwięcznych ich bezdźwięcznymi odpowiednimi głoskami bezdźwięcznymi lub mylenie obu szeregów. Może mieć charakter całkowity lub częściowy. Formy wadliwej realizacji:
- paralalia (substytucja)- zamiast spółgłosek dźwięcznych wypowiadane są odpowiednie bezdźwięczne;
- mogilalia (elizja) - opuszczane są odpowiednie głoski dźwięczne;
- deformacja - spółgłoski dźwięczne realizowane są w postaci głosek półdźwięcznych, z dźwięczna fazą początkową i bezdźwięczną końcową (lub odwrotnie). Taki stan pojawia się przejściowo w toku terapii.
4. Kappacyzm i gammacyzm - nieprawidłowa realizacja głosek tylnojęzykowych zwartych k, g, k’, g’, która może mieć charakter deformacji, substytucji lub elizji;
5. Nosowanie (rynolalia):
- nosowanie zamknięte - głoski nosowe wymawiane są jak ustne, z rezonansem ustnym na skutek niedrożności przejścia do jamy nosowej,
- nosowanie otwarte - głoski ustne wymawiane są jak głoski nosowe, tzn. łączą się z rezonansem nosowym,
- nosowanie mieszane - polega na braku lub osłabieniu rezonansu nosowego przy wymowie głosek nosowych z jednoczesną nasalizacją głosek ustnych.
6. Lambdacyzm – nieprawidłowa realizacja głoski l, która może mieć postać deformacji, substytucji lub elizji.
7. Dyslalia całkowita (bełkot) – nieprawidłowa artykulacja prawie wszystkich głosek polegająca na ich deformacji, substytucji lub elizji.
Źródło:
- H. Rodak Terapia dziecka z wadą wymowy. Warszawa, 2002.
- prof. dr hab. J. Cieszyńska, artykuł Niezakończony rozwój mowy, opóźniony rozwój mowy, wada wymowy, odmienne realizacje spowodowane zaburzeniami i/lub chorobami fizycznymi – rozróżnienie terminologiczne dostępny na portalu http://www.konferencje-logopedyczne.pl
- Rodzaje zaburzeń artykulacji, www.logopedia.net.pl