I. Styczek terminem alalia określiła zaburzeni rozwoju mowy wynikające z uszkodzenia struktur mózgowych, które nastąpiło przed rozwojem mowy dziecka.

Alalia traktowana jest w literaturze jako opóźnienie w rozwoju mowy określane też jako opóźniony rozwój mowy, opóźnienie w nabywaniu kompetencji lub rozwoju sprawności realizacyjnych, niedorozwój mowy, niemota. Ogólnie rzecz ujmując chodzi o określenie sytuacji, w której u dziecka nie pojawił się określony etap rozwoju mowy w czasie uznanym powszechnie za typowy. Wolniejsze tempo nabywania kompetencji i sprawności językowej może dotyczyć zarówno czynności mówienia jak i rozumienia. Jest to także często pierwszy sygnał nieprawidłowości rozwojowych. G. Jastrzębowska dokonując klasyfikacji opóźnień w rozwoju mowy mówi, że dla dzieci, u których zaburzenie rozwoju mowy jest zaburzeniem specyficznym (fragmentarycznym, potocznym), tzn. zaburzenia dotyczą sfery językowej, używa się terminu alalia, afazja rozwojowa lub niedokształcenie mowy o typie afazji.

B. Ostapiuk natomiast wyróżnia alalię pierwotną i wtórną. Alalia pierwotna to takie zaburzenie, w którym odbiór, utrwalanie, przetwarzanie elementarnych jednostek języka obecnych w tekstach mówionych otoczenia w wielopoziomowy paradygmatyczny i syntagmatyczny porządek języka przebiega prawidłowo. Umiejętność dźwiękowej realizacji tekstów językowych jest natomiast niemożliwa lub zaburzona. Alalia pierwotna dotyczy więc tych dzieci, które nie mówią, ale mowę rozumieją. Alalia wtórna zaś jest wtedy, kiedy dziecko nie mówi i przede wszystkim mowy nie rozumie. Alalia wtórna zaburza wszystkie obszary funkcjonowania związane z językiem: myślenie, poznawanie, rozumienie własnych i cudzych zachowań, porozumiewanie się w rolach tak odbiorcy jak i nabywcy komunikatu. Alalia pierwotna narusza funkcjonowanie dziecka jako nadawcy komunikatu, ale pozwala mu funkcjonować w roli jego odbiorcy, umożliwia rozwój myślenia i poznawania językowego, pozwala na językową regulację własnych emocji i zachowań. Oczywiście kompetencja językowa kształtuje się, kiedy rodzice nie zaprzestają objaśniać dziecku świata słowami.

B. Smyczek wyjaśnia natomiast powołując się na prace L. Karczmarka, Z. Kordyl, I. Styczek oraz J.E. Nowak, że alalia (zwana też niemotą, słuchoniemotą, afazją rozwojową) różni się od afazji dziecięcej tym, że afazja jest częściową lub całkowitą utratą umiejętności mówienia lub rozumienia, podczas gdy przy alalii uszkodzenie struktur korowych następuje jeszcze przed rozwojem mowy i uniemożliwia jej prawidłowy rozwój. Mowa rozwija się z opóźnieniem, które może wyrównać się do 6-7 roku życia (alalia prosta) lub trwa dłużej (alalia złożona). Alalię charakteryzuje:

- dostateczny rozwój umysłowy (jeżeli jest upośledzenie, to wtórne spowodowane brakiem mowy),

- dobra ruchomość narządów mowy,

- prawidłowy słuch fizjologiczny (chociaż w alalii percepcyjnej może być obniżenie słyszalności),
- dziecko nie mówi w ogóle (głównie w alalii motorycznej),

- posługuje się gestami, krzykami, onomatopejami lub kilkoma wyrazami z własnego słownika,
- dziecko nie jest w stanie powtarzać.

Alalia może trwać do 7, a nawet 14 roku życia, stopniowo przechodząc w dyslalię. Dziecko rehabilitowane coraz rzadziej używa gestów i onomatopei, przyswaja sobie coraz więcej wyrazów, wymowa staje się coraz bardziej poprawna. Alalia występuje częściej u chłopców niż u dziewcząt.

Trudne jest określenie przyczyn alalii. Przypuszcza się, że mogą to być:

- uszkodzenia mózgu spowodowane urazem porodowym, zapaleniem mózgu i opon mózgowych,
- zatrzymaniem się w rozwoju pewnych struktur korowych,

- urazy czaszki, przed rozwojem mowy.

Zazwyczaj dziecko ma świadomość swoich problemów, i co za tym idzie, poczucia mniejszej wartości. Dzieci alaliczne bywają więc niekiedy trudne, zahamowane ruchowo lub nadmiernie pobudliwe, złośliwe, agresywne w stosunku do innych dzieci.

B. Smyczek podaje dwie zasadnicze formy alalii: ekspresywną i percepcyjną.

Alalia percepcyjna (inaczej: recepcyjna, impresywna, słuchoniemota sensoryczna, głuchota słowna, alalia sensoryczna) występuje rzadko, bywa rozpoznawana mylnie jako głuchota lub oligofrenia, z powodu braku reakcji dziecka na kierowane do niego pytania i wypowiedzi. Kontakt z otoczeniem utrzymuje dziecko za pomocą gestów i mimiki. Rozumienie w alalii sensorycznej jest bardzo ograniczone, a możliwość posługiwania się mową przewyższa możliwość rozumienia. Bywa, że słownictwo jest bogate, ale wypowiedzi - bezsensowne.

Alalia ekspresywna (inaczej: ruchowa, rozwojowa, motoryczna) charakteryzuje się dobrym rozumieniem mowy, a jeżeli jest ono zaburzone, to w mniejszym stopniu niż mówienie. Natomiast utrudnione może być rozumienie długich i złożonych zdań. Zaburzeniom mowy o charakterze motorycznym może towarzyszyć ogólna niesprawność motoryczna lub tylko niezręczność w wykonywaniu precyzyjnych ruchów. Mówienie w alalii motorycznej w początkowej fazie mowy może być wspierane gestami, słownictwo ubogie, wyrazy zniekształcane.

Najczęściej jednak mamy do czynienia z zaburzeniami typu mieszanego, sensoryczno -motorycznego, z przewagą jednego z nich.

Prof. J. Cieszyńska natomiast podaje, że alalia to zaburzenie rozwoju mowy spowodowane brakiem dominacji lewej półkuli dla przetwarzania języka. Afazja dziecięca zaś to zaburzenia rozwoju mowy spowodowane uszkodzeniem struktury kory mózgowej w lewej półkuli mózgu.

Alalia i afazja dziecięca dają bardzo podobne objawy, tj:

- zaburzenia rozwoju mowy,

- zaburzenia sekwencji,

- trudności w kontynuowaniu zabaw z rówieśnikami,

- zaburzenia linearności i hierarchiczności.

W komunikacji dzieci posługują się niewerbalnymi dźwiękami, rozumieją przekazy z kontekstu i konsytuacji, mają trudności w opanowaniu nazw np. posiłków, ich opisy zdarzeń są krótkie.

Osoby z zaburzeniami funkcji lewej półkuli potrzebują ponad podwójnej ilości czasu, by stwierdzić, który dźwięk był pierwszy, a który drugi. Stąd problemy z rozumieniem języka, który w mowie jest systemem uporządkowanych linearnie i hierarchicznie bodźców dźwiękowych.

Pierwszymi niepokojącymi objawami, które mogą świadczyć o alalii są:

- brak pierwszych słów do 18 miesiąca życia,

- brak łączenia dwóch wyrazów w 2 roku życia,

- brak zdań do 2,6 roku życia,

- nieprawidłowa artykulacja wielu głosek,

- trudności z zapamiętywaniem i przypominaniem nazw,

- mały zasób słownictwa,

- trudności z rozumieniem pytań i poleceń.

O tym czy mamy do czynienia z alalią czy afazją dziecięcą decydują informacje o uszkodzeniu struktur mózgu. Gdy brak jest na ten temat jednoznacznych informacji wtórnie można to wywnioskować z czasu trwania, przebiegu terapii i jej efektów.

W obu przypadkach terapia wygląda podobnie. Należy budować system językowy dziecka we wszystkich jego podsystemach: fonetycznym, semantycznym i syntaktycznym. Bardzo ważne są ćwiczenia w zakresie percepcji słuchowej, ale także wzrokowej, ćwiczenia kategoryzacji, naśladownictwa, motoryki i pamięci. Istotne są również zadania rozwijające procesy myślowe związane z szeregowaniem, myśleniem sekwencyjnym, przyczynowo-skutkowym, czasowym i przestrzennym.

Źródło:

1) G. Jastrzębowska, Afazja, dysfazja dziecięca. Praca zbiorowa pod red. T. Gałkowskiego i G. Jastrzębowskiej Logopedia – pytania i odpowiedzi. Tom 2. Opole, 2003.

2) G. Jastrzębowska, Opóźnienie rozwoju mowy. Praca zbiorowa pod red. T. Gałkowskiego, E. Szeląg, G. Jastrzębowskiej Podstawy neurologopedii. Opole, 2005.

3) B. Ostapiuk, Zaburzenia dźwiękowej realizacji fonemów języka polskiego – propozycja terminów i klasyfikacji. Logopedia 2000, Tom 28.

4) B. Smyczek, Zaburzenia mowy spowodowane uszkodzeniem struktur korowych – alalia i dyslalia. http://www.profesor.pl/mat/na7/na7_b_smyczek_030804_1.php

5) Referat wygłoszony przez prof. J. Cieszyńską podczas konferencji logopedycznej w Krakowie 03.12.2009 na temat: Afazja u dzieci. Problemy diagnostyczne i terapeutyczne.